عاشورا در جزایر کارائیب!
باشگاه خبرنگاران/ از قرن چهارم هجری به بعد برگزاری مراسم بزرگداشت واقعه عاشورا در بین شیعیان باب شد و سنت‌های ویژه ایام محرم به‌تدریج در بسیاری از مناطق مرکزی و غربی آسیا از جمله ایران رواج یافت. پس از روی کار آمدن صفویان و تبدیل مذهب شیعه به مذهب رسمی کشور، برگزاری مراسم عاشورا رونق بیشتری در ایران گرفت و همز‌مان بدعت‌هایی نیز در برگزاری این مراسم پدید آمد. برپایی مراسم عزاداری ایام محرم در دوران قاجار نیز به شکل گسترده ادامه یافت و در عین‌حال شاخ و برگ‌های دیگری به آن اضافه شد که در مواردی ریشه در سلایق و علاقه حکمرانان زمانه داشت و گاهی با اصل واقعه کاملا بی‌ارتباط بود. در متن پیش‌رو به شرح برگزاری مراسم عزاداری ایام محرم در برخی نقاط غیرمشهور جهان خواهیم پرداخت؛ سرزمین‌هایی که شاید کمتر کسی تصور کند حتی نام عاشورا به گوش مردم آنجا خورده باشد. روایتی که می‌تواند سوژه فیلم‌های مستند جذاب و فیلم‌های سینمایی تماشایی شود.
زنگبار افسانه‌ای
با ورود اسلام به سرزمین‌های جدید تعدادی از مسلمانان نیز راهی این سرزمین‌ها شدند که بخشی از آن‌ها شیعیان بودند. این موضوع سبب شد برگزاری مراسم عاشورا در بعضی از این سرزمین‌ها رواج یابد. یکی از مناطق شرقی آفریقا که هر سال شاهد برگزاری مراسم عزاداری ایام محرم است، زنگبار نام دارد. این منطقه که از تعدادی جزیره تشکیل شده در روزگار گذشته به‌شکل مستقل اداره می‌شد، اما امروز منطقه‌ای نیمه خودمختار در کشور تانزانیاست. شیعیان زنگبار علاوه بر برگزاری سالانه مراسم عاشورا به شکل منظم در اربعین هر سال نیز به عزاداری می‌پردازند. قدمت این مراسم در زنگبار به قرن‌ها قبل برمی‌گردد.
بوروندی همسایه
در بوروندی که همسایه غربی تانزانیا به شمار می‌رود، برگزاری مراسم عاشورا قدمت بسیار کمتری دارد و آغاز آن به حدود یک قرن قبل باز می‌گردد. در جنگ جهانی اول انگلستان حدود 400هزار سرباز هندی در اختیار داشت که برخی از آن‌ها مسلمان بودند. یکی از جبهه‌های نبرد مناطق شرقی آفریقا بود که در آن سربازان ارتش انگلستان با آلمانی‌ها درگیر شدند. تعدادی از سربازان مذکور پس از پایان جنگ در آفریقا ماندگار شدند و به مناطقی نظیر بوروندی رفتند. البته مسلمانان بوروندی در حال حاضر تنها حدود 5درصد جمعیت این کشور را تشکیل می‌دهند که بخش اندکی از آنان شیعیان هستند. با این‌حال به موجب حضور همین تعداد اندک از شیعیان در این منطقه، مراسم عاشورا اکنون حدود 100سال است که به طور منظم در بوروندی برگزار می‌شود.
لبنانی الاصل‌های سنگال
یکی دیگر از کشور‌های آفریقایی که مردم آن هر سال شاهد برگزاری مراسم عاشورا هستند، سنگال است. با این‌که تقریبا 92درصد مردم سنگال مسلمان هستند، اما تعداد شیعیان این کشور از حدود 300هزار نفر فراتر نمی‌رود. این افراد بازماندگان کسانی‌اند که در دوره‌های تاریخی مختلف از آسیا به آفریقا مهاجرت کرده‌اند و بخشی از آن‌ها را لبنانی‌ها تشکیل می‌دهند. وجود این تعداد شیعه موجب رواج مراسم عاشورا در برخی از نقاط سنگال شده است. شیعیان این کشور به گروه‌های مختلفی تقسیم می‌شوند که از میان آن‌ها می‌توان دو گروه تیجانیه و قادریه را نام برد. هرکدام از این گروه‌ها مراسم خاص خود را برای گرامیداشت ایام محرم دارند که در مواردی با مراسم مرسومی که در ایران برگزار می‌شود، متفاوت است.
به عنوان مثال در سنگال مراسم سینه‌زنی برگزار نمی‌شود و عزاداران به شنیدن مرثیه و سخنرانی‌های مرتبط با وقایع عاشورا بسنده می‌کنند. با این‌حال مراسم اطعام عزاداران و صرف غذا به‌خصوص شام تا حدی با موارد مشابه در ایران همسان است. البته در برخی مناطق سنگال رسم‌هایی وجود دارد که شاید برای سایر شیعیان جهان اندکی عجیب جلوه کند. به عنوان نمونه، برخی از شیعیان این کشور اعتقاد دارند پس از صرف شام در ایام محرم باید ظرف خالی غذا را روی سر نهاد. در مجموع برخی از آداب عاشورا در سنگال با باور‌ها و رسوم بومی مردم این کشور عجین شده و مراسم سنتی متفاوتی را به‌وجود آورده است که شاید در نظر سایر شیعیان نامرسوم جلوه کند.
عاشورا در جزایر کارائیب
برای تجربه کردن نمونه‌ای کاملا متفاوت از مراسم گرامیداشت ایام محرم باید به آن سوی کره خاکی سفر کرد و سری به سواحل و جزایر کارائیب زد. جزایری که در متون تاریخ اسلامی به‌عنوان غرائب ذکر شده است. یکی از متفاوت‌ترین و حتی شاید بتوان گفت عجیب‌ترین مراسم گرامیداشت عاشورا در ترینیداد و توباگو برگزار می‌شود. ترینیداد و توباگو نام دو جزیره جداگانه است که کشوری کوچک در آمریکای مرکزی در جنوب دریای کارائیب را تشکیل می‌دهند. سابقه ورود اسلام به این کشور به نیمه دوم قرن12 قمری (18میلادی) می‌رسد، اما مهم‌ترین گروه مسلمان در اواسط قرن13 قمری (19میلادی) (بعد از 1254ق/1838م) به این کشور وارد شد. در میان این مهاجران مسلمان، شیعیانی وجود داشته‌اند که در اوایل نیمه دوم قرن18 زمینه عزاداری امام حسین (ع) را در این کشور فراهم کرده‌اند.
جزیره ترینیداد مساحت بزرگ‌تری دارد و جمعیت بیشتری را در دل خود جای داده است. بخش اعظم شیعیان این کشور نیز در همین جزیره سکونت دارند و در نقاط مختلف آن نظیر سنت جیمز، توناپونا، سدروس، سن فرناندو و کوا پراکنده شده‌اند. حدود 5درصد مردم ترینیداد و توباگو را مسلمانان تشکیل داده‌اند که عده قابل توجهی از آنان شیعیان هستند. مراسم ویژه گرامیداشت ایام محرم در ترینیداد با این‌که ریشه در باور‌های شیعه دارد، اما مراسمی فرای مذهب با ریشه‌های هندی و آفریقایی است. از سال‌های دور (و حتی همین امروز) مسیحیان و هندو‌ها نیز در آن شرکت داشته و دارند.
کشتار توسط انگلیسی‌ها
قدمت این مراسم به اواسط قرن 19میلادی برمی‌گردد. یعنی زمانی که انگلستان گروهی از کارگران قراردادی را از هند به ترینیداد آورد. به دلیل این‌که در آن زمان برده‌داری لغو شده بود، انگلستان این افراد را برای کار در زمین‌های کشاورزی تحت قرارداد‌هایی با مدت معلوم به ترینیداد منتقل می‌کرد. با این‌حال شرایط زندگی آن‌ها تفاوت چندانی با زمان برده‌داری نداشت و دستمزد اندکی برای کار خود دریافت می‌کردند. امری که گاهی اعتراض‌های گسترده‌ای را در پی داشت. در میان هندیانی که در سال 1845 تا 1847 توسط انگلیسی‌ها به ترینیداد آورده شدند، شماری از مسلمان شیعه حضور داشته‌اند، زیرا 9سال بعد سه خانواده شیعه تصمیم به برگزاری مراسم عاشورا گرفتند و این زمینه برپایی مراسم هوزیه یا هوسای یا حسی در این کشور شده است. شیعیان این کشور در مراسم هوسای متأثر از برخی مراسم‌های آفریقایی‌اند، برگزاری مراسم هوسه در شهر سن جیمز در شمال و منطقه سدروس در جنوب غربی جزیره‌ترینیداد، نشانگر حضور شیعیان در این مناطق است. بیشتر مسلمانان این کشور مذهب حنفی دارند، همچنان که گفته شد شیعیان هندی پس از حضور در ترینیداد برای گرامیداشت ایام محرم مراسم سنتی خود را که چیزی شبیه تعزیه و نمایش بود، برگزار کردند.
مراسم «حسی» مخفف نام امام حسین (ع) است و خیلی زود مورد توجه هندو‌ها و مسیحیان (بومیان ترینیداد) قرار گرفت و پس از مدتی براساس روح جاری در واقعه کربلا یعنی آزادگی و ظلم ستیزی به نوعی مراسم اعتراضی تبدیل شد که سیاست‌های انگلستان در قبال کارگران مهاجر را مورد انتقاد قرار می‌داد. به این ترتیب بخشی از فرهنگ و آداب و رسوم هندو‌ها نیز با مراسم حسی ترکیب شد. در محرم سال 1884 میلادی اعتراض کارگران مهاجر در مراسم سنتی حسی به قدری بالا گرفت که با واکنش شدید انگلیسی‌ها مواجه شد و تعداد زیادی از کارگران در منطقه سن فرناندو کشته شدند. در سال 1917 روند انتقال کارگران از هند به ترینیداد پس از نزدیک به هفت دهه متوقف شد و در سال 1962 با ترک خاک ترینیداد و توباگو از سوی انگلستان، این کشور استقلال خود را اعلام کرد.
تعزیه در ترینیداد
مراسم حسی از آن زمان تاکنون همچنان در ترینیداد برگزار می‌شود. در این مراسم ماکت بزرگی از جنس چوب، پارچه و مقوا که روی چرخ قرار دارد توسط مردم در خیابان‌ها به حرکت درمی‌آید که شباهت فراوانی به گلدسته و گنبد مساجد و بنا‌های تاریخی هند نظیر تاج محل دارد. این ماکت که نماد مقبره امام حسین (ع) است و با نام تعزیه یا تجه شناخته می‌شود توسط دو نماد دیگر عَلَم مانند به نام ماه همراهی می‌شود. ماه سرخ‌رنگ نماد امام حسین (ع) و ماه سبز رنگ نماد امام حسن (ع) است. عده قابل توجهی از همراهی‌کنندگان مراسم حسی با طبل و دمام دسته را همراهی می‌کنند و معمولا تماشاچیان زیادی گرد آن‌ها جمع می‌شوند. بخش اصلی این مراسم در روز تاسوعا و عاشورا اجرا می‌شود. با این تفاوت که مراسم مذکور برخلاف اکثر مراسم مرسوم محرم در دیگر نقاط جهان به جای طول روز از نیمه‌شب آغاز شده و تا سپیده‌دم ادامه می‌یابد. در پایان مراسم نیز دسته به سمت ساحل حرکت می‌کند و تعزیه یا تجه یا همان نماد یاد شده توسط مردم به آب سپرده می‌شود. در سال‌های اخیر برگزاری مراسم حسی دشوار شده است.
یکی از دلایل این امر لزوم ساخته شدن تعزیه یا مقبره مینیاتوری جدید در هر سال است. با این‌حال در طول زمان و در گذر نسل‌ها سازندگان تعزیه یا نماد‌های چوبی یاد شده رفته رفته کاهش یافته است و نسل جوان تمایلی به انجام این کار از خود نشان نمی‌دهد. در مجموع شکل ظاهری برگزاری مراسم حسی با مراسم عزاداری محرم در بسیاری از نقاط جهان متفاوت است و بیش از تمام آن‌ها یک کارناوال خیابانی را تداعی می‌کند، اما شاید بتوان گفت روح این مراسم کم و بیش همسان با دیگر مراسم مشابه شیعیان در نقاط مختلف جهان است.
