وقتی سختی‌ها و احساسات دردناک به‌وجود می‌آیند، ممکن است زیر فشار زیاد بشکنیم؛ می‌توانیم انعطاف‌پذیر باشیم و دوباره به حالت قبل برگردیم یا نشکن باشیم و از این تجربه برای قوی‌تر شدن استفاده کنیم؛ این همان پدیده‌ای است که در روان‌شناسی به آن «رشد پس از سانحه» می‌گویند.

«همیشه شاد زندگی کردن» یک افسانه است و ما نمی‌توانیم شادی را به‌طور مستقیم دنبال کنیم. درعوض، باید به‌دنبال شرایطی باشیم که حتی در روز‌های سخت سیستم‌های نشکن ما را تحریک می‌کنند. بن شاهار در کتابش باعنوان «شادی بیشتر، تحت هر شرایطی» می‌نویسد: «اگر صبح از خواب بیدار شوم و به خودم بگویم، می‌خواهم تحت هر شرایطی شاد باشم، این تلاش عمدی برای شاد بودن به من یادآوری می‌کند که شادی چقدر برایم مهم است ــ چقدر برای آن ارزش قائلم ــ بنابراین بیشتر از این‌که کمک‌کننده باشد به من آسیب می‌زند.» علتش این است که در چنین طرز فکری، هر نوع سختی، آسیب به شادی تلقی می‌شود و اگر چیزی باعث درد، پشیمانی، استرس، اندوه، ناراحتی، خجالت یا مجموعه‌ای از احساساتی شود که خوشحال‌کننده نیستند، باید از آن اجتناب کرد. هدف ما باید این باشد که همیشه سعادتمند و راضی باشیم و البته این غیرممکن است.

جست‌وجوی غیرمستقیم شادی

ما می‌توانیم با عبور دادن نور خورشید از یک منشور و بدون نگاه کردن مستقیم به آن، اجزای طیف نور مرئی را بشناسیم. در مورد شادی هم همین‌طور است. با گذراندن شادی از منشور تحقیق، می‌توانیم آن را با وضوح بیشتری ببینیم و ساختار عنصری آن را کشف کنیم. بن شاهار می‌گوید طبق تحقیقات او شرایط پنجگانه‌ای که به ما امکان می‌دهد شادی را به طور غیرمستقیم دنبال کنیم شامل سلامت معنوی، فیزیکی، فکری، ارتباطی و عاطفی است. کسانی که هر پنج مورد را پرورش بدهند، درمجموع، افراد شادتری هستند. بن شاهار هرکدام از این شرایط را به‌طور جداگانه در قالب یک کتاب توضیح می‌دهد. او رفاه معنوی را مترادف با یافتن معنا و هدف در زندگی و حضور کامل در لحظه حال می‌داند. به عقیده او مردم می‌توانند معنویت را در پرداختن به کار، خانواده، سرگرمی‌ها، فعالیت‌های خیریه و... بیابند. مفهوم مقدس بودن برخی از این کار‌ها از این واقعیت ناشی می‌شود که چنین فعالیت‌هایی نه به‌عنوان یک الزام بلکه به‌عنوان یک رسالت انجام شود. بن شاهار می‌نویسد آگاهی از ارزش و هدف واقعی فعالیتی که انجام می‌دهید (از کمک به بچه‌هایتان در انجام تکالیف مدرسه‌شان گرفته تا شستن ظروف، پرداخت قبوض، مراقبت از والدین سالخورده، مذاکره برای یک معامله با مشتری یا انجام یک کار دشوار در محل کار) فقط به چند دقیقه زمان نیاز دارد، اما می‌تواند همه چیز را تغییر دهد. درواقع یک استراحت کوتاه و الهام‌بخش می‌تواند تمام آن چیزی باشد که برای تقویت رفاه معنوی لازم است. فعالیت‌های مشابهی که می‌توانید امتحان کنید پرداختن به اعمال عبادی و در کنار آن مدیتیشن به مدت 10دقیقه در روز است. این تغییرات کوچک اگر با دقت و به‌طور پیوسته اعمال شوند، می‌توانند تاثیرات بزرگی داشته باشند. بن شاهار می‌گوید دانستن این واقعیت که شادی یک زنجیره پیوسته است نه چیزی که در یک نقطه از زندگی شروع شود و در نقطه‌ای دیگر پایان پیدا کند به ما کمک می‌کند انتظارات واقع‌بینانه‌ای داشته باشیم.

سرخوردگی، یکی از عناصر شادی؟

احساسات دردناک مانند چربی‌های ترانس نیستند که از زندگی‌تان حذف‌شان کنید. این احساسات رخ خواهند داد و وقتی بروز یابند، فردی که شادی را به‌عنوان یک استاندارد ارزش‌گذاری می‌کند، احساس شکست خواهد کرد. بن شاهار این طرز فکر را به نگاه مستقیم به خورشید برای شناخت نور تشبیه می‌کند. این رویکرد نه‌تن‌ها عذاب‌آور است بلکه ما را نسبت به همان چیزی که سعی در درک آن داریم کور می‌کند. درمورد شادی نیز همین‌طور است. توجه مستقیم به شادی، ما را نسبت به حقیقت آن کور خواهد کرد. این حقیقت که احساسات دردناک شکستی برای شادی نیستند بلکه بخش جدایی‌ناپذیری از رشد و گسترش آن هستند. به‌گفته بن شاهار یادگیری پذیرش و حتی در آغوش کشیدن احساسات دردناک بخش مهمی از یک زندگی شاد است. زیرا اگر تمایلی به روبه‌روشدن با این احساسات نداشته باشیم یا ابزار‌های ذهنی لازم برای پردازش آن‌ها را در خودمان ایجاد نکنیم، نمی‌توانیم اهداف و تجربیاتی را دنبال کنیم که باعث ایجاد یک زندگی پربار و رضایت‌بخش می‌شود.

این روز‌ها ممکن است خیلی‌ها فکر کنند خوشبختی در گروی رسیدن به شهرت زیاد در فضای مجازی و یا رسیدن به سبک خاصی از زندگی باشد. خیلی‌ها هم سفر به نقاط دوردست و زندگی در خانه‌هایی با ویژگی‌های مد نظرشان را اوج خوشبختی تلقی می‌کنند. اما ممکن است برای خیلی‌های دیگر خوشبختی معنای متفاوتی داشته باشد.

مطالعات روانشناسی نشان داده است که میان گشت و گذار زیاد کاربران در اینستاگرم و درصد ابتلایشان به افسردگی رابطه مستقیمی وجود دارد. سبک زندگی که در این شبکه اجتماعی به نمایش گذاشته می‌شود، باعت ایجاد اضطراب و افسردگی در طبقات کم برخوردار و ضعیف جامعه است.

در گذشته که شبکه‌های اجتماعی وجود نداشتند، میزان ابتلاء به افسردگی در انسان‌ها کمتر بود، زیرا آن‌ها سرگرم زندگی خود بوده و اطلاعی از زندگی بقیه مردم نداشتند. آن‌ها زمانی برای رصد کردن زندگی یکدیگر نداشتند و به جای آن در مهمانی‌های خانوادگی و گفتگو‌های واقعی شرکت می‌کردند.

اینکه شخصی بعد از یک روز طاقت فرسای کاری، به خانه بازگردد و با محیطی پر از محبت، هر چند ساده و ابتدایی روبه رو شود، بسیار بهتر از عکس‌هایی تجملاتی است که برای گرفتن یکی از آن‌ها، باید زمان زیادی گذاشت، آماده شد و و لوازم و تجهیزات خاصی را فراهم آورد.

امروزه با آمدن شبکه‌های اجتماعی چیزی از زندگی به جز تجمل و خودنمایی باقی نمانده، اما با نگاهی به زندگی گذشتگانمان که در تابلو‌های نقاشی به ثبت رسیده آرامش واقعی را درک خواهیم کرد.

***

اوجینیو زامپیگی، نقاش رئالیسم ایتالیایی (1944ـ 1859) درتابلوی زیر به نام «خانواده شاد»، یک خانه ساده را ترسیم کرده که در آن اعضای خانواده همه شاد به نظر می‌رسند. یک مادر گشاده رو که در حال آماده کردن غذا است و دختر بچه‌ای که به نوزاد در گهواره غذا می‌دهد. جوجه‌ها هم اطراف آن‌ها مشغول دانه خوردن هستند. مانند بسیاری دیگر از تابلو‌های این نقاش، در این اثر هم از لباس‌هایی زیبا و رنگ‌هایی شاد بهره گرفته شده است.

***

تابلو «یکی از اعضای خانواده» اثر فردریک جورج کوتمن ـ نقاش انگلیسی (1920-1850) ـ در سال 1880 ترسیم شده است. این اثر میز صبحانه یک خانواده روستایی را به نمایش گذاشته که یک اسب نیز از پنجره سرش را داخل آورده و همچون عضوی از خانواده در کنارشان غذا می‌خورد. مادربزرگ برای نوه‌ها نان را برش می‌دهد و مادر به اسب غذا می‌دهد. فرزندان نیز دور میز جمع شده‌اند. این تابلو در سبک رئالیسم کشیده شده است. برخی این اثر را نمایش زندگی ساده و زیبای روستایی و نیز نمایش نحوه برخورد درست با حیوانات می‌دانند.

***

ادولف هامبورگ (1921ـ1847) ـ نقاش اتریشی ـ تابلوی زیر را با محوریت مادربزرگ خانواده ترسیم کرده است. در این اثر با عنوان «مادر بزرگ بهترین است»، مادربزرگی را می‌بینیم که در حال دوختن لباس پاره پسربچه است و نوه را روی پا‌های خود قرار داده. خانه روستایی، چوبی و ساده است، اما بوی امنیت از آن به مشام می‌رسد.

***

تابلو «حلقه خیاطی» اثر دنیل ریدگوی نایت (1924ـ 1839) نیز منظره‌ای روستایی را به نمایش می‌گذارد. در این اثر چند زن دور هم جمع شده و مشغول خیاطی و صحبت هستند. نقاشی‌های نایت نمونه‌های زیبایی از نمایش زندگی روستایی و مناظر طبیعی و زندگی دهقانان در قرن 19 هستند.

به عنوان نمونه اگر پدر یا مادری سعی کنند همواره سرپناه فرزند خود باشند و نسبت به او حس مسئولیت داشته باشند و این حس را به او منتقل کنند، چنین فردی اگر روزی مدیر شود، حس مسئولیت در او بیدار می‌کند و سرپناه مردم در سختی‌ها و دشواری‌ها می‌شود. یا اگر والدین، نوع‌دوستی و مردم‌داری و یا ساده‌زیستی و دوری از تجملات را به فرزند خود بیاموزند، همین فرد به مدیری تبدیل می‌شود که قدر مردم را دانسته و سعی می‌کند با طبقات مستضعف جامعه همدردی کند. فراتر از این مسائل، مسئله نسل است. نسل پاک در نطفه‌های پاک و بی‌عیب از هر مال حرام یا شبهه‌ای  و نیز در تربیت صحیح افراد در خانواده نهفته است؛ از این جهت خانواده‌ای که نگاه خود را فراتر از زمان خود ببرد و به فکر نسل‌های پس از خود باشد، نوع برخوردش را نسبت به سایرین متفاوت خواهد کرد. 

درک چنین موضوعاتی، انسان را درباره خانواده و محیط پیرامون آن حساسیت مثبت می‌بخشد؛ به این ترتیب یک سرپرست خانواده اجازه نمی‌دهد اعضای خانه در معرض هر فرهنگی قرار گیرند و یا پای در عرصه‌های لغزنده گذارند. از دیگر سو تلاش می‌کند اعضای خانه را با فرهنگ و آموزه‌های دین مأنوس و حرم‌های مقدس و مسجد را مأوای دوم آنها کند و در صورت کلی، ایشان را در مسیر عبودیت خدا قرار دهد. 

در این بین، دشمنان جنی و انسی با آگاهی از کارکرد خانواده، بی‌کار نیستند بلکه از طرق مختلف تمام توان خود را در راستای انحراف و فروپاشی آن به کار می‌گیرند. ما این ماجرا را از ابتدای خلقت آدم علیه‌السلام شاهدیم، آن زمان که ابلیس سوگند خورد انسان‌ها را اغوا کند و از صراط مستقیم الهی منحرف کند. در اولین اقدام خود وارد بهشت برزخیِ آدم علیه‌السلام شد و ایشان و همسرش حوا علیهما السلام را نسبت به درخت مُلک وسوسه کرد و در نهایت منجر به هبوط ایشان از موقعیت بهشت به دنیا شد؛ «فَأَزَلَّهُمَا الشَّیْطانُ‏ عَنْها فَأَخْرَجَهُما مِمَّا کانا فیهِ ...» پس شیطان هر دو را از آن بلغزانید؛ و از آنچه در آن بودند، ایشان را به درآورد.

«أَزَلَّ» از ریشه «زلل» به معنای لغزش است که زلزله از آن مشتق می‌شود. این فراز گویای آن است که شیطان و ایادی آن همواره به دنبال گزاره‌هایی برای لغزش انسان از ارزش‌ها هستند تا او را از موقعیت‌های خوب معنوی به موقعیت‌های پست دنیا هبوط دهد. در این بین،‌ بستر خانواده مهم‌ترین جولانگاه اوست تا پایه آن را سست کند؛ در واقع الگویی که خداوند در قرآن برای خانواده تراز اسلام مطرح می‌کند، خانه به مثابه بهشت و خانه آسمانی است و هدفی که شیطان دنبال می‌کند، تنزل جایگاه خانواده از موقعیت‌های بالاتر به‌سوی عمق است. از این جهت با ترفندهای مختلف به دنبال اهداف خود است.

یکی از مهم‌ترین شگردهای ابلیس، شگردی به نام تسویل (در مقابل تزیین) است. در تسویل، به دنبال منفی جلوه دادن نکات مثبت است، اما در تزیین، مسائل منفی را پیش چشم فرد مثبت جلوه می‌دهد. خداوند در آیات متعددی از این شگرد ابلیس پرده‌نمایی می‌کند؛ به عنوان نمونه در آیه25 سوره محمد می‌فرماید «إِنَّ الَّذینَ ارْتَدُّوا عَلى‏ أَدْبارِهِمْ مِنْ بَعْدِ ما تَبَیَّنَ لَهُمُ الْهُدَى الشَّیْطانُ سَوَّلَ‏ لَهُمْ وَ أَمْلى‏ لَهُم‏»؛ بی‌گمان، کسانى که پس از آنکه [راهِ‏] هدایت بر آنان روشن شد [به حقیقت‏] پشت کردند، شیطان برای آنان تسویل کرد (هدایت به مثابه امر مثبت را منفی جلوه داد) و به آرزوهاى دور و درازشان انداخت. بر این اساس، ابلیس سعی دارد نکات مثبت ظاهری و باطنی همسر را آنچنان منفی جلوه دهد که گویی هیچ فعل مثبتی انجام نداده است. به این ترتیب انسان آرام آرام به جای قدردانی از همسر به‌سوی توقعات بیجا و ناشکری از او کشیده می‌شود. چشم‌پوشی از نامحرم (حتی از قاب تلویزیون) و پرداختن فکری و عملی به همسر، یادآوریِ خدمات همسر و خاطرات خوش، نوشتن نکات مثبت همسر و برخی تمرین‌های دیگر، انسان را از گریختن این دام ابلیس یاری می‌رساند. به طور قطع خداوند برای فردی که دغدغه خانواده و اصلاح آن به‌سمت ارزش‌های اخلاقی و ایمانی را داشته باشد، مسیرهای اصلاح را می‌گشاید و انسانی که هنوز در پیچ و خم گناهان خویش گیر کرده و حاضر نیست به خاطر نفس خود به مدد خانواده برسد،‌ نه تنها زمینه سقوط خود را فراهم می‌آورد بلکه ممکن است خانواده را تا پرتگاه‌های عمیق پیش ببرد؛ از این جهت خداوند می‌فرماید «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا قُوا أَنْفُسَکُمْ وَ أَهْلیکُمْ ناراً» اى کسانى که ایمان آورده‌‏اید، خودتان و خانواده‌تان را از آتش حفظ کنید...»