گوناگون/ سنت های ماه رمضان در گوشه و کنار دنیا
کجارو/ در حدود 1?6 میلیارد مسلمان در سراسر دنیا زندگی میکنند که از فرهنگ‌ها و نژادهای مختلفی هستند. از خاورمیانه تا آسیا، از اروپا تا آفریقا، تقریبا در همه جای دنیا مسلمانانی هستند که این ماه مبارک را به روزه‌داری و عبادت می‌گذرانند و هرکدام سنت‌ها و آداب و رسوم خاصی برای ماه مهمانی خدا دارند.
روزه‌داری از صبح زود آغاز می‌شود، زمانی که موذن، اذان صبح را می‌گوید و مسلمانان را به خواندن نماز صبح، دعوت می‌کند که اولین نماز از نمازهای پنجگانه روزانه است. در ماه رمضان، بسیاری از مسلمانان ساعتی قبل از اذان صبح بیدار می‌شوند تا علاوه بر عبادت و راز و نیاز، غذایی به‌عنوان سحری بخورند که در طول روز، دچار ضعف نشوند.
روزه گرفتن در ماه مبارک رمضان یکی از آیین‌های مشترک مسلمانان سراسر دنیا است. این امر، با آداب خاصی همراه است که روزانه مورد توجه قرار می‌گیرد و تقریبا همه‌جای دنیا یکسان است؛ مثلا سحری خوردن قبل از اذان صبح و افطار کردن بعد از اذان مغرب که جزو احکام روزه است. در این ماه مبارک، مسلمانان سراسر دنیا به کارهای خیر مانند کمک به دیگران، نماز و عبادت و گذراندن اوقات در کنار خانواده، توجه ویژه‌ای نشان می‌دهند. به غیر از این سنت‌های مرسوم و یکسان، جوامع مختلف مسلمان، آداب و رسوم خاصی برای گرامی داشتن این ماه مقدس دارند و هرکدام به شیوه خاص خودشان آن را ارج می‌نهند.
گرگیعان یا قرقیعان (Gerga’aan)
ماه رمضان در کویت با سنت پسندیده دید و بازدید اقوام و آشنایان همراه است. مسلمانان کویت در این ماه مبارک، بعد از افطار به دیدن خانواده، دوستان و همسایه‌های خود می‌روند. بعد از دو هفته از آغاز ماه مبارک رمضان، زنگ آغاز قرقیعان به صدا در می‌آید. یک سنت سه روزه که در طی آن بچه‌ها با لباس‌های محلی، درب همسایه‌ها را می‌زنند و شعرها و آوازهای مخصوص می‌خوانند و در عوض، شیرینی و شکلات به‌عنوان عیدی می‌گیرند.
بچه‌ها در حالی که لباس‌های محلی پوشیده‌اند، آوازخوانی و سر زدن به خانه همسایه‌ها را بعد از نماز مغرب شروع میکنند. بازدید همسایه‌ها به بچه‌ها این فرصت را می‌دهد که لباس زیبا و سنتی‌شان را نشان دهند و برای خانواده میزبان، شعرهایی می‌خوانند که در بردارنده دعاهای خیر و آرزوی برکت است.
دو آواز سنتی در این مراسم رایج است؛ یکی برای پسرها و دیگری برای دخترها. هر دو شعر این قابلیت را دارند که نام میزبان را در آن بگنجانند. بعضی از خانه‌ها، مهمانان کوچک بیشتری دارند و ده‌ها کیلو شیرینی و شکلات پخش میکنند. این شیرینی‌ها را در بسته‌بندی‌های مخصوص این مراسم از بازارچه‌ها و سوپرمارکت‌ها می‌خرند.
محمد علی، مدیر یک سوپرمارکت در کویت است. او می‌گوید که برای آیین گرگیعان چهار پکیج با قیمت‌های مختلف دارد.
«این شیرینی‌ها معمولا ترکیبی از آجیل و آب‌نبات هستند. ما معمولا هر سال هزاران کیلوگرم از این شیرینی‌ها می‌فروشیم.»
این سنت در بسیاری از کشورهای اطراف خلیج فارس رواج دارد، ولی تفاوت‌های کوچکی با هم دارند؛ مثلا نام این آیین یا زمان برگزاری آن ممکن است متفاوت باشد. مثلا در امارات متحده عربی، این آیین «حق اللیله» نام دارد و دو هفته قبل از شروع ماه رمضان اجرا می‌شود.
برخی معتقدن هستند که سابقه این سنت به زمان‌های دور برمی‌گردد و نوعی یادآوری و بازسازی از یک واقعه تاریخی است. وقتی در اولین ماه رمضان پس از اسلام، حضرت فاطمه (س)، دختر پیامبر (ص)، دو هفته بعد از ماه رمضان، بین همسایگان، خوراکی پخش کرد.
کونفه یا کنافه
کشورهای سراسر دنیای اسلام، هرکدام دسرهای خاص ماه رمضان دارند که البته بعضی از آن‌ها بین کشورهای مختلف، مشترک است. یکی از مشهورترین شیرینی‌هایی که در ماه رمضان رواج دارد، شیرینی لذیذ کونفه است. برای تهیه این شیرینی از نوعی پنیر، آرد سمولینا استفاده میکنند، شربتی روی آن می‌ریزند و با پودر پسته تزیین میکنند. رنگ آن نارنجی روشن است و ظاهری بسیار اشتهابرانگیز دارد.
این شیرینی را در تمام طول سال تهیه میکنند و اصالتا متعلق به منطقه فلسطین است، ولی در بسیاری از کشورهای خاورمیانه تهیه می‌شود و شکل‌های مختلفی دارد. با وجود اینکه در تمام طول سال آن را تهیه میکنند ولی تهیه آن با حال و هوای ماه رمضان گره خورده و در این ماه، طرفداران بیشتری دارد. به این دلیل که معمولا در این ماه، روزه‌داران سعی میکنند با انواع شیرینی افطار کنند.
کسانی که این شیرینی را امتحان نکرده‌اند شاید برایشان این همه طرفدار، عجیب باشد ولی حتما باید آن را امتحان کنید تا بفهمید چرا این‌قدر محبوب است. ترکیب بافت نرم پنیر و بافت خشک روکش این شیرینی و شیرینی شربت، ترکیب خوشایندی است که معمولا اکثر سلیقه‌ها می‌پسندند.
امروزه، نابلس را به داشتن بهترین کونفه دنیا می‌شناسند. فروشندگان کنافه در سراسر شهر، در سینی‌های بزرگ فلزی، این شیرینی لذیذ را می‌فروشند. در سال 2009، تعدادی از قنادان شهر گرد هم آمدند و این دسر را در ابعاد بسیار بزرگ تهیه کردند تا رکورد جدیدی در کتاب رکوردهای گینس ثبت کنند. نتیجه تلاش آن‌ها، کنافه با طول بیش از 70 متر بود که هزاران دلار برای تهیه آن هزینه شد. متاسفانه وب‌سایت رکوردهای جهانی گینس اعلام کرد که چون عنوانی به نام بزرگترین کنافه در رکوردها وجود ندارد در نتیجه این رکورد، ثبت نمی‌شود.
فانوس
فانوس در بسیاری از کشورهای خاورمیانه، سمبل ماه رمضان است. این فانوس‌های مخصوص را معمولا با فلز و شیشه‌های رنگی درست میکنند. این فانوس‌های دکوری در ماه رمضان، همه جا مورد استفاده قرار می‌گیرند؛ از خانه گرفته تا مراکز خرید و خیابان‌ها.
قاهره، زادگاه این فانوس‌ها است. این فانوس‌ها بیش از آنکه جنبه معنوی داشته باشند، از نظر فرهنگی اهمیت دارند. نقل قول‌های متفاوتی در مورد ورود این فانوس‌ها به سنت‌های ماه رمضان وجود دارد ولی به نظر می‌رسد که قدمت آن به قرن دهم برمی‌گردد یعنی زمانی که خلفای فاطمیون، در بخش‌های بزرگی از سرزمین‌های مسلمان مصر، فرمانروایی می‌کردند.
طبق یکی از این نقل قول‌ها، اولین بار در سال 969 میلادی در یکی از شب‌های ماه رمضان از فانوس استفاده شد. زمانی که یکی از خلفای زمان به نام معزالدین الله، در زمان تاریکی به شهر رسید و اهالی شهر برای استقبال از او همگی با فانوس به خیابان‌ها رفتند. البته فانوس‌های آن زمان بسیار ابتدایی و ساده‌تر از فانوس‌هایی بودند که امروزه ساخت و استفاده از آن‌ها در ماه رمضان رایج است.
نقل قول دیگری هم وجود دارد که می‌گوید در زمان یکی دیگر از خلفای فاطمیون، زنان در طول سال نمی‌توانستند خانه‌های خود را ترک کنند مگر در ماه رمضان. در این ماه، باید همراه با پسرهایی که با فانوس راهشان را روشن میکنند از خانه بیرون بیایند.
همچنین عده‌ای می‌گویند که خلفا به اهالی قاهره دستور دادند که در شب‌های رمضان از این فانوس‌ها استفاده کنند و این کار دلایل مختلفی داشت. یکی به خاطر زیبایی و دیگری به خاطر بهره‌بردن از این منابع نوری. با ظهور الکتریسیته و ورود برق به همه خانه‌ها، این فانوس‌ها به وسایلی دکوری تبدیل شدند و اهالی قاهره هنوز هم آن‌ها را با دست می‌سازند و کسانی که با دقت و ظرافت فراوان این فانوس‌ها را تهیه میکنند، هنرمندان واقعی هستند.
در سال‌های اخیر با ورود فانوس‌های ارزان چینی و عدم حمایت دولت از هنرمندان فانوس‌ساز، هنر و مهارت ساخت این فانوس‌های زیبا در حال فراموش شدن است.
نیه کار (Nyekar)
در جزیره جاوه که سکونتگاه دو سوم از جمعیت 234 میلیون نفری مسلمانان اندونزی است، آیین‌های اسلامی با سنت‌ها و آداب و رسوم بومی، طی قرن‌ها، گره خورده است. بسیاری از آداب و رسوم محلی که نقشی اساسی در فرهنگ اهالی این منطقه دارند، جای خود را در آیین‌های آماده‌سازی برای ماه رمضان باز کرده‌اند.
برای اهالی جاوه، ماه رمضان فرصتی برای خوداندیشی و بازسازی ایمان و اعتقاد است. فرصتی برای فکر کردن به گذرا بودن زندگی مادی و آماده‌سازی برای زندگی آخرت. قبل از شروع ماه رمضان و شروع روزه‌داری، مسلمانان باید به مزار درگذشتگان خود بروند. آن‌ها پیش از آغاز ماه مبارک رمضان، قبور رفتگان خود را با گل تزیین میکنند و بر سر مزار آن‌ها، دعا و قرآن می‌خوانند. در این دعاها، مسلمانان از خدا عاقبت به‌خیری و سلامتی می‌خواهند. این سنت با نام نیه کار معمولا یک هفته قبل از ماه رمضان اجرا می‌شود و خانواده‌ها از سراسر جزیره به آرامستان‌ها سر می‌زنند و از درگذشتگان یادی میکنند.
در بعضی از بخش‌های جزیره، مردم غیر از نزدیکان، حتی به مزار بزرگان و فرمانروایان هم می‌روند و برای آن‌ها فاتحه‌ای قرائت میکنند. در بعضی از مناطق روستایی، اهالی خوراکی‌هایی به‌عنوان خیرات سر مزار رفتگان می‌برند و به این آیین نیاندران (nyandran) می‌گویند.
زنان مسلمان در حالی که سبدهای غذا و خوراکی در دست دارند، پیاده به‌سمت آرامستان‌ها می‌روند تا خیرات خود را بین مردم پخش کنند. گاهی چندین کیلومتر برای رسیدن به آرامستان پیاده طی میکنند. ثروتمندان معمولا کیک‌های کوچک و انواع میوه به‌عنوان خیرات تهیه میکنند، ولی افرادی از اقشار ضعیف‌تر با هرآنچه که در توانشان باشد از مردم پذیرایی میکنند.
این آیین توسط بسیاری از مسلمانان اندونزی اجرا می‌شود. حتی کسانی که در دورترین نقاط جزیره زندگی میکنند. حتی بسیاری از آن‌ها هر سال به شهرهای دور و نزدیک سفر میکنند تا به مزار اقوام درگذشته خود سر بزنند و احترام خود را نسبت به درگذشتگان نشان دهند.
پادوسان
یکی دیگر از سنت‌های قدیمی اهالی جاوه که قبل از شروع ماه رمضان اجرا می‌شود، آیین پادوسان است. نوعی آیین شست‌وشوی بدن که با هدف پاک کردن جسم و روح قبل از شروع روزه‌داری انجام می‌شود. حدودا یک هفته قبل از شروع ماه مبارک رمضان، شرکت‌کنندگان در آیین لباس‌های سنتی به نام سارونگ می‌پوشند و به‌سمت رودخانه‌ها، چشمه‌های آب و دریاها می‌روند و سبدهایی از غذا و خوراکی با خود می‌برند.
بعد از تمام کردن این سنت که شامل شستن صورت و دست‌ها با آب رودخانه یا دریا است، همگی برای دعای دسته‌جمعی گرد هم می‌آیند و بعد روی زمین دور هم می‌نشینند و غذاهای خود را با هم شریک می‌شوند. بسیاری از اهالی جاوه، ترجیح می‌دهند که این سنت را در چشمه‌های طبیعی انجام دهند چون آب چشمه‌ها مستقیما از دل طبیعت بیرون می‌آید. این چشمه‌ها معمولا فاصله‌های زیادی با شهرها و روستاها دارند به همین دلیل کسانی که می‌خواهند در این آیین شرکت کنند باید غذا و آب کافی برای یک روز کامل همراه خود ببرند.
در شهرهایی مثل یوگیاکارتا، فرمانروایان محلی با همراهی نزدیکان و خدمتگزارانشان به‌سمت استخر قصرهای خود می‌روند در حالی که در این استخرها، برگ گل رز و یاس ریخته‌اند. بعد از مراسم دوباره برای عبادت و روزه به قصرهای خود برمی‌گردند.
اجرای این آیین برای بسیاری از اهالی جاوه اهمیت زیادی دارد و حتی امروزه بیشتر از گذشته به آن اهمیت می‌دهند. سالمندان جاوه احساس میکنند که فرهنگشان توسط تغییرات سریع زندگی اجتماعی، مدرن شدن زندگی‌ها و تاثیرات سبک زندگی غربی، در حال تهدید شدن است و امروزه جوانان کمتری تمایل دارند که سنت‌ها و آیین‌هایی که پدرها و مادرهایشان انجام می‌دهند، به جا بیاورند. به همین دلیل، جنبش‌ها و کمپین‌های زیادی برای برای زنده کردن این سنت‌های قدیمی در جاوه انجام می‌شود.
اهالی جاوه معتقدند که این سنت‌ها باعث اتحاد بیشتر اهالی می‌شود. قدمت این آیین مذهبی به اواخر قرن سیزدهم و ورود اسلام به جاوه برمی‌گردد. آیین پادوسان شبیه به سنت‌های هندو است که در جاوه قبل از ورود اسلام اجرا می‌شده است. یک آیین مشابه هنوز هم در بین هندوهای اندونزی رواج دارد و اجرا می‌شود.
پیک‌نیک‌های وقت افطار
هر کسی که از غذا خوردن لذت می‌برد و در دهلی زندگی می‌کند، فرقی نمی‌کند که مسلمان باشد یا نه، می‌داند که برای حضور در یکی از این پیک‌نیک‌های ماه رمضان باید به خیابان‌ها و کوچه‌های محله‌های قدیمی شهر سر بزند جایی که مردم با غذاهای خیابانی و با برپا کردن پیک نیک در تراس مساجد، افطار میکنند. کوچه‌های منطقه قدیمی شهر مثل مویرگ‌های بدن، از مسجد جامع تا قلب منطقه تریخی شهر ادامه دارند. مسجد جامع بزرگترین مکان شهر برای برگزاری نماز مغرب و عشا است. این مسجد، بیش از 400 سال قدمت دارد و برای 25 هزار نفر ظرفیت دارد.
در حیاط و محوطه‌های اطراف مسجد، صدها مسلمان در کنار هم جمع می‌شوند تا افطار کنند مگر اینکه ماه رمضان در فصل‌های سرد سال باشد و برگزاری این پیک‌نیک‌ها ممکن نباشد. آن‌ها زیراندازهای بزرگ روی زمین می‌اندازند و همگی در کنار هم، غذایی که از منزل تهیه کرده‌اند، نوش جان میکنند.
بعضی از آن‌ها ترجیح می‌دهند که روزه خود را در رستوران‌های اطراف، افطار کنند یا از قنادی‌ها و دکه‌های فروش غذا، چیزی برای افطار بخرند. بعضی از این دکه‌های غذافروشی، موقتی هستند و فقط در ماه رمضان فعالیت میکنند.
حتی بعد از غروب آفتاب، گرمای هوای این شهر غیر قابل‌تحمل است. روزه‌داران باید مراقب باشند که بین اشتیاق برای خوردن غذا و سبک‌تر نگه داشتن رژیم غذایی خود در گرما، تعادل برقرار کنند.
بعضی از دکه‌ها، خرما و میوه‌های تازه و خنک می‌فروشند که بهترین گزینه برای افطار است. اگر خوش‌شانس باشید ممکن است بتوانید غرفه‌ای را پیدا کنید که آب نارگیل یا شربت‌های میوه‌ای و نوشیدنی‌های خنک می‌فروشد. خوردن سوپ هم در زمان افطار توصیه می‌شود و برای دستگاه گوارش، مناسب است. به همین دلیل، بعضی از دکه‌ها سوپ تازه و خوش‌عطر می فروشند.
اگر به‌عنوان گردشگر از این مراسم بازدید می‌کنید از همه غرفه‌ها و دکه‌ها دیدن کنید و انواع شیرینی‌ها، نوشیدنی‌ها و اسنک‌ها را امتحان کنید. تماشای حال و هوای مردمی که بعد از یک روز روزه‌داری، اکنون در کنار خانواده لحظات شیرین افطار و بندگی را می‌گذرانند، تجربه جالبی برای گردشگران است.
یکی از غذاهایی که می‌توانید امتحان کنید، سمبوسه است که در سینی‌های بزرگ سرو می‌شود. نان کشمیری تازه در نانوایی‌ها به فروش می‌رسد و خوردن انواع نان‌های جدیدی یکی از تجربیاتی است که نباید از دست بدهید. از همه جا صدای صحبت و بگو و بخند می‌شنوید. مردم در مورد مسائل روزمره حرف می‌زنند؛ از سیاست و آب و هوا گرفته تا کریکت و روزه. حضور در چنین جمع‌هایی، فرصت عالی برای گردشگران است تا با سبک زندگی مسلمانان این شهر از نزدیک آشنا شوند و حتی با این خانواده‌ها ارتباط برقرار کنند. حتی اگر دوست دارید در کنار کسانی که در رستوران افطار میکنند غذاب بخورید، حتما جایی بنشینید که رو به خیابان باشد تا بتوانید شور و شوق مردم را تماشا کنید.
مسحراتی
این روزها همه ما ساعت و گوشی داریم که آن‌ها را برای صبح زود بیدار شدن تنظیم می‌کنیم. در زمان‌های قدیم در بخش‌هایی از خاور میانه و شمال آفریقا، افرادی بودند که وظیفه بیدار کردن مردم برای سحر را برعهده داشتند و به آن‌ها مسحراتی می‌گفتند. آن‌ها از خیابان‌ها عبور می‌کردند و کلماتی با این مضمون می‌خواندند که:
«مسلمانان بیدار شوید، خدا را عبادت کنید، رمضان ماه بخشایش است.»
و سپس سه بار روی طبل مخصوص خود ضربه می‌زدند. در بعضی از روستاها و شهرهای کوچک، مسحراتی‌ها حتی نام صاحب‌خانه‌ها را با اسم صدا می‌زدند. این سنت هنوز هم در بعضی از مناطق رواج دارد و به نظر می‌رسد که از صدای آلارم گوشی جذاب‌تر باشد!
سنت زیبای بخشش
در بعضی از کشورهای مسلمان، خانواده‌ها، دوستان و شرکت‌های مختلف، بسته‌های مواد غذایی ضروری آماده میکنند و آن‌ها را بین کسانی که نیازمند هستند، تقسیم میکنند. این بسته‌ها شامل مواد غذایی ضروری سبد غذایی خانواده است مثلا غذاهای کنسروی، پاستا، برنج، تن و سیب‌زمینی. به‌اندازه‌ای که یک خانواده بتوانند دو هفته از ماه رمضان را با این مواد غذایی سر کنند.
بسیاری از افراد قبل از غروب آفتاب و هنگام اذان مغرب، در کنار خیابان‌ها مواد غذایی مثلا میوه‌جات خشک تقسیم میکنند تا رانندگانی که هنوز به مقصد نرسیده‌اند و در ماشین‌های خود هستند، بتوانند افطار کنند. معمولا خرما و میوه‌های خشک را برای این کار انتخاب میکنند که شیرین است و انرژی کافی دارد و افطار کردن با خرما ثواب دارد و توصیه پیامبر اسلام (ص) است.
افطار مسلمانان دنیا
روزه‌داران معمولا با خرما و شیر داغ یا آب ولرم افطار میکنند. غیر از این مورد، هر منطقه‌ای دسر و غذای محصوص برای افطار ماه رمضان دارد. در ادامه، تعدادی از افطاری‌های مرسوم کشورهای مسلمان را معرفی می‌کنیم.
پاکستان
پاکستانی‌ها برای افطار پاکورا می‌خورند که نوعی کوکوی تهیه شده از سبزیجات است. همچنین چات میوه که نوعی سالاد میوه همراه با ادویه مخصوص است.
لیبی
مسلمانان لیبی برای افطار یک سوپ مخصوص به نام شربا دارند که پایه آن سسی تهیه شده از گوجه است و نوعی پاستا در تهیه آن استفاده می‌شود. از دیگر مواد تشکیل‌دهنده ی این سوپ می‌توان به نخود و قطعات گوشت گوسفند اشاره کرد. روی این سوپ، نعنای خشک می‌ریزند.
آلبانی
در آلبانی نوعی پای مخصوص به نام بیرک تهیه میکنند و غذایی به اسم پاستیس که در واقع همان پاستا با سس خامه‌ای است. پتلا، یکی دیگر از غذاهای افطار است که با سرخ کردن خمیر تهیه می‌شود و آن را با مواد شیرین یا شور پر میکنند.
بنگلادش
مسلمانان بنگلادش برای افطار غذایی به نام پیاجی می‌پزند که کوکوی عدس و پیاز است. بگونی یکی دیگر از غذاهای این منطقه است که با بادمجان سرخ کرده درست می‌شود.
مالزی
اهالی مالزی برای وعده افطار غذایی به نام بوبو لمبوک دارند. این غذا خوراکی تهیه شده از ماهی و سبزیجات است.
یکی از سنت‌های جالب ماه رمضان که معمولا مورد توجه گردشگران غیرمسلمان قرار می‌گیرد، نماز جماعت است. در این ماه، معمولا از نماز جماعت بیشتر استقبال می‌شود. در مساجد، صف‌های بلند و فشرده نمازگزاران در نظم و آرامشی خاص ایجاد می‌شود و همگی هماهنگ با هم و پشت سر امام جماعت، نماز می‌خوانند. این اتحاد و هم‌بستگی و تبعیت از امام جماعت، نکته‌ای است که توجه گردشگران را جلب می‌کند.
ماه رمضان و سنت‌های مرتبط با آن، یکی از موضوعات جذاب برای گردشگان غیرمسلمان است. حتی مسلمانانی که به سایر کشورهای مسلمان در این ماه سفر میکنند، با سنت‌ها و آداب و رسومی مواجه می‌شوند که ممکن است برای آن‌ها جدید و جالب باشد. اگر این فرصت برایتان پیش آمد که ماه رمضان را در یک کشور مسلمان دیگر تجربه کنید، این تجربه ناب را از دست ندهید.
